syn organisty wiejskiego, w młodości próbował różnych zawodów (m.in. pracował na kolei, w wędrownym teatrze); pod koniec życia osiadł w Kołaczkowie pod Wrześnią. Jeden z czołowych (wraz z S. Żeromskim) przedstawicieli nurtu realistycznego w prozie epoki Młodej Polski, łączył w twórczości żywiołowy realizm z tendencją do naturalistycznego studium środowiska i elementami modernistycznej nastrojowości i symboliki. W jego wczesnych utworach, oprócz naturalistycznych opisów środowisk (powieści Komediantka 1896, Fermenty 1897), występują akcenty ostrej krytyki społecznej w ukazywaniu stosunków na wsi (nowele Śmierć, Suka, W Porębie w tomie Spotkanie 1897, szkic powieściowy Sprawiedliwie 1899) oraz „praw dżungli”, rządzących życiem kapitalistycznego miasta (powieść o Łodzi Ziemia obiecana 1899, ekranizacja w reżyserii A. Wajdy 1975). W swym głównym dziele — powieści Chłopi (t. 1–4 1904–09, serial telewizyjny i ekranizacja w reżyserii J. Rybkowskiego 1973), za którą 1924 otrzymał Nagrodę Nobla — zawarł epicki obraz życia zbiorowości chłopskiej (akcja w Lipcach pod Skierniewicami; obecnie Lipce Reymontowskie), określonego zarówno przez rytm przyrody (szczegółowy i plastyczny opis zajęć, zwyczajów i obrzędów), jak i procesy społeczne (rozwarstwienie wsi, konflikty z dworem), przyspieszające rozkład tradycyjnego patriarchalizmu, oraz przez konflikt instynktów i namiętności z surową regułą moralną (modernistyczny „demonizm płci” w ujęciu romansu Antka i Jagusi). Ponadto autor patriotycznej trylogii powieściowej Rok 1794 (1913–18) oraz licznych nowel, m.in. o tematyce wojennej (Za frontem 1919, wydanie 2 pt. Pęknięty dzwon 1925), powieści (Wampir 1911), reportaży literackich; Pisma (t. 1–20 1948–52), Pisma (t. 1–11 1968–80), Dzieła wybrane (t. 1–7 2000), Korespondencja 1890–1925 (2002).